Η ελευθερία της έκφρασης δεν θα αποτελούσε ένα τόσο μεγάλο διακύβευμα αν δεν ήταν πρώτα απ' όλα ένα τραύμα: το προϊόν της αλλεργίας που προκαλεί στην ανθρώπινη κοινότητα η ποικιλία συμπεριφορών και απόψεων. Το να τολμούν οι άλλοι να μας αμφισβητούν, να χλευάζουν τις απόψεις μας, να λατρεύουν άλλους θεούς, είναι αφόρητο. Η περίφημη φράση που αποδίδεται (κακώς) στον Βολταίρο («Διαφωνώ με όλα όσα λες, αλλά θα αγωνιστώ για να μπορείς να τα λες») είναι τόσο ευγενής όσο και αόριστη: το πρώτο αντανακλαστικό μας είναι να οχυρωνόμαστε πίσω από τις θέσεις μας και να θεωρούμε τις απόψεις των άλλων λανθασμένες, αν όχι σκανδαλώδεις. Χρειάζεται μια μακρά εκπαίδευση στον πλουραλισμό για να ξεπεραστεί αυτό το πρόβλημα και να γίνει αποδεκτή η ποικιλία των απόψεων και των επιλογών.

Αυτά σημειώνει ο γάλλος φιλόσοφος Πασκάλ Μπρικνέρ σε κείμενό του που δημοσιεύτηκε στη Λιμπερασιόν. Όπως γράφει, το μεγαλείο της δημοκρατίας είναι ότι δεν σκοτώνει τους αντιπάλους της: αποδέχεται τη σύγκρουση των συμφερόντων, την εναλλαγή των εξουσιών, τη νομιμότητα των διαφωνιών. Φτάνει μάλιστα, όπως στην Αγγλία, να θεωρεί την αντιπολίτευση χρέος.

Μπορεί να κατανοήσει κανείς την αμηχανία ενός ευσεβούς μουσουλμάνου, εβραίου ή χριστιανού σε ένα περιβάλλον που δεν χαρακτηρίζεται από την ίδια ευσέβεια. Μπορεί να αντιληφθεί την οργή του για ήθη που προσβάλλουν τις αρχές του. Για όποιον θεωρεί τον εαυτό του μοναδικό θεματοφύλακα της Αλήθειας, οτιδήποτε προσβάλλει τον Θεό ή το παρελθόν είναι απαράδεκτο. Όσο ατελής όμως κι αν είναι ο δυτικός τρόπος ζωής, όσο κι αν δικαιούται κανείς να τον χλευάσει ή να αισθάνεται απέχθεια γι' αυτόν, είναι προτιμότερος από πράγματα που γίνονταν παλιά.

Με άλλα λόγια, γράφει ο Μπρικνέρ, δεν πρόκειται να ξαναβάλουμε τις γυναίκες στην κουζίνα, να καλύψουμε το κεφάλι τους, να μακρύνουμε τις φούστες τους, να διώκουμε τους ομοφυλόφιλους, να απαγορεύσουμε το αλκοόλ, να περιορίσουμε την ελευθερία της έκφρασης, να απαγορεύσουμε τα βλάσφημα σκίτσα, να λογοκρίνουμε τον κινηματογράφο, το θέατρο, τη λογοτεχνία, να βάλουμε όρια στην ανεκτικότητα προκειμένου να μην πληγώσουμε κάποιους ευσεβείς. Δεν πρόκειται να ξανακατεβούμε τη λεωφόρο της Ιστορίας ανάποδα για να ικανοποιήσουμε τους σκοταδιστές και τους «προοδευτικούς» συμμάχους τους. Κι αν ένα θέαμα, μια ταινία, ένα σκίτσο, προσβάλλει την ευαισθησία μιας ομάδας ή μιας μειονότητας, μπορούν πάντα να διαδηλώσουν ή να καταφύγουν στη δικαιοσύνη. Καλύτερα να ζητούν αποζημίωση παρά να μαχαιρώνουν τους απίστους. Αν ο Θεός είναι παντοδύναμος και ελεήμων, άλλωστε, δεν προσβάλλεται από τα γκραφίτι ενός θνητού, από τα μαλλιά μιας γυναίκας ή από τις σκέψεις ενός άθεου.

Εμείς οι άλλοι, οι Ευρωπαίοι- συνεχίζει ο γάλλος φιλόσοφος - , έχουμε τουλάχιστον κτίσει έναν μοναδικό πολιτισμό, ζηλευτό από πολλούς, που στηρίζεται στην ευημερία και την ειρήνη, συνδέοντας τον σεβασμό των ανθρώπων και την ποικιλία των απόψεών τους. Το μίσος απέναντι στη Δύση είναι μίσος απέναντι στο δίκαιο και την ελευθερία, όπως γνωρίζουν καλά οι δεσπότες σε όλο τον κόσμο, από τον Πούτιν μέχρι τον Αλί Χαμενεϊ, για να μη μιλήσουμε για τον αυτοανακηρυχθέντα χαλίφη Αλ-Μπαγκντάντι. Πίσω από το μίσος αυτό δεν βρίσκονται τα πραγματικά λάθη της Δύσης, όπως η αποικιοκρατία και ο ιμπεριαλισμός, αλλά η προσπάθειά του να τα διορθώσει. Με την έννοια αυτή, η πραγματική κινητήρια δύναμη του φανατισμού δεν είναι ο σεβασμός των Γραφών, αλλά ο τρόμος απέναντι σ' έναν τρόπο ύπαρξης που στηρίζεται στην ατομική αυτονομία, στη διαρκή καινοτομία, στην αμφισβήτηση της εξουσίας, στο δικαίωμα συζήτησης αποδεκτών αληθειών. Οι πρόοδοι της ελευθερίας συνοδεύονται από τις προόδους του μίσους για την ελευθερία, και κυρίως για την απελευθέρωση των γυναικών.

Ασφαλώς και το ισλάμ έχει θέση στην Ευρώπη, καταλήγει ο Μπρικνέρ, όπως έχει δικαίωμα στην ελευθερία της λατρείας και τον σεβασμό. Υπό τον όρο όμως να σέβεται κι εκείνο τους κοσμικούς και δημοκρατικούς κανόνες. Το ζήτημα δεν είναι ο εξισλαμισμός της Ευρώπης, αλλά ο εξευρωπαϊσμός του ισλάμ, η μετατροπή του σε μια θρησκεία σαν όλες τις άλλες, με τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες ευθύνες, που θα μπορούσε να αποτελέσει το παράδειγμα για τον υπόλοιπο μουσουλμανικό κόσμο.