Η παγκόσμια επιτυχία του βιβλίου του Τομά Πικετί «Το Κεφάλαιο τον 21ο Αιώνα» έχει κάτι το παράδοξο. Λες και η απλή δημοσίευση στατιστικών στοιχείων για τις ανισότητες του πλούτου και των εισοδημάτων να έχει μια άμεση πολιτική και ηθική επίπτωση. Λες και τα γεγονότα αποτελούν από μόνα τους αξίες.

Αιώνες ολόκληροι σκέψεων και συζητήσεων μάς έμαθαν ότι το νόημα που αποδίδεται στις ανισότητες εξαρτάται από το κοινωνικό και ηθικό πλαίσιο στο οποίο τοποθετούνται. Αντιπαραβάλλοντας τις δημοκρατικές κοινωνίες με την εποχή της αριστοκρατίας, ο Τοκβίλ έγραφε στη Δημοκρατία στην Αμερική: «Όταν η ανισότητα είναι ο κανόνας σε μια κοινωνία, οι μεγαλύτερες ανισότητες δεν εκπλήσσουν. Όταν το επίπεδο είναι λίγο πολύ ίδιο, ακόμη και η μικρότερη ανισότητα ενοχλεί. Για τον λόγο αυτό, όσο μεγαλύτερη είναι η ισότητα τόσο μεγαλύτερη είναι και η ανάγκη για ισότητα».

Οι ανισότητες στον κόσμο δεν ήταν ποτέ τόσο μεγάλες. Πρόσφατη έκθεση της Oxfam - η οποία πάντως έχει αμφισβητηθεί - αναφέρει ότι η συνολική περιουσία του 1% των πιο πλουσίων θα ξεπεράσει το 2016 την περιουσία του υπολοίπου 99%. Σύμφωνα με τον Πικετί, ο κύκλος της ανισότητας ξεκίνησε την τελευταία τριακονταετία. Και οι ανισότητες σήμερα θυμίζουν τις αρχές του 20ού αιώνα.

Οι αιτίες της όξυνσης των ανισοτήτων είναι πολλές. Με την παγκοσμιοποίηση και την είσοδο της Κίνας στην παγκόσμια αγορά εργασίας, εμφανίστηκε μεγάλος αριθμός εργατών με χαμηλή ειδίκευση που «τράβηξε» τους μισθούς προς τα κάτω στις πιο πλούσιες χώρες. Από την άλλη πλευρά, η παγκοσμιοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος επέτρεψε στους δισεκατομμυριούχους να τοποθετήσουν τα χρήματά τους σε πιο αποδοτικούς τόπους.

Ο Πικετί υπογραμμίζει ακόμη ότι οι ανισότητες εξηγούνται και από την άτολμη κρατική πολιτική σε διάφορους τομείς, και κυρίως στην εκπαίδευση. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ειδικά, ο γάλλος οικονομολόγος διακρίνει μια μεγάλη ανισότητα στο εκπαιδευτικό σύστημα. «Βλέπουμε πολύ μικρές επενδύσεις στα δημόσια πανεπιστήμια και πολύ υψηλά δίδακτρα στα ιδιωτικά ιδρύματα», τονίζει.

Όταν ρωτήθηκε πρόσφατα σε μια τηλεοπιτκή εκπομπή, η διευθύντρια του ΔΝΤ Κριστίν Λαγκάρντ αντιπαρέθεσε τις δικές της εξηγήσεις. Κατά την άποψή της, η επιτάχυνση των ανισοτήτων συνδέεται με δύο φαινόμενα: τη χρηματοπιστωτική κρίση και τις τεχνολογικές προόδους. Και η επιτάχυνση αυτή βλάπτει τη βιώσιμη ανάπτυξη.

Αν ο Πικετί θεωρεί ότι η αύξηση των φόρων αποτελεί ένα εργαλείο για τον περιορισμό αυτών των διαφορών, η Λαγκάρντ πιστεύει ότι πρέπει να προσανατολιστούν οι δημόσιες δαπάνες προς πιο αποδοτικούς τομείς. Για παράδειγμα, πολλές χώρες επιδοτούν τη χρησιμοποίηση ορυκτών καυσίμων. Αν ένα μεγάλο μέρος αυτού του κόστους διετίθετο για την εκπαίδευση ή την εργασία, η καταπολέμηση των ανισοτήτων θα ήταν πιο αποτελεσματική.

Αναφερόμενος στη Γαλλία, ο Πικετί αναφέρει τρία πράγματα. Η αξιοκρατία αποτελεί βασική αξία της Δημοκρατίας. Γι'αυτόν ακριβώς τον λόγο, οι ανισότητες δικαιολογούνται συχνά με βάση την αξιοκρατία. Η δικαιολόγηση αυτή αποτελεί όμως μια μάσκα που κρύβει μια ζοφερή πραγματικότητα.

Σε ό,τι αφορά τις δύο τελευταίες παρατηρήσεις, θα νόμιζε κανείς ότι διαβάζει τον Μπουρντιέ. Όχι όμως σε ό,τι αφορά και την πρώτη. Γιατί ο γάλλος φιλόσοφος δεν θεωρούσε ότι η αξία πρέπει να ανταμείβεται…

Προτεραιότητα της κριτικής κοινωνιολογίας, επισημαίνει ο Ζαν-Πιερ Ντιπουί στη Μοντ, είναι να καταγγέλλει «τη μετουσίωση της κοινωνικής κληρονομιάς σε ατομική χάρη ή σε προσωπική αξία». Το σύστημα εκπαίδευσης ισχυρίζεται ότι είναι ικανό να επιλέγει «τους καλύτερους» (αυτούς που η φύση προίκισε με ικανότητες και ταλέντο, και κάνουν προσπάθεια να τα αναπτύξουν) και να εξασφαλίζει την επιτυχία τους στη ζωή, ενώ στην πραγματικότητα αναπαράγει την αρχική κοινωνική κατάταξη.

Η αλήθεια όμως είναι ότι στόχος της κριτικής κοινωνιολογίας δεν είναι τόσο η αξιοκρατία όσο η ιεραρχία. Ανάμεσα στις αξίες που αποκτώνται και τις αξίες που κληρονομούνται, η ιεραρχία που συνδέεται με τις αριστοκρατικές κοινωνίες ευνοούσε πάντα τις δεύτερες. Το ίδιο κάνουν όμως και οι αστικές κοινωνίες. Ο μαθητής που θαυμάζεται δεν είναι αυτός που σκοτώνεται στη δουλειά, αλλά εκείνος που τα βρίσκει όλα έτοιμα.

Το βιβλίο του Πικετί δείχνει ότι ο καπιταλισμός ξαναγίνεται ένας κόσμος των κληρονόμων. Αυτό όμως ανταποκρίνεται στη βαθύτερη ιδεολογία των Γάλλων. Οι τελευταίοι δεν αντιτίθενται περισσότερο στον φόρο κληρονομιάς απ' ό,τι στον φόρο εισοδήματος; Αντίθετα λοιπόν απ'ό,τι πιστεύει ο Πικετί, τα γεγονότα είναι πράγματι συντονισμένα με τις αξίες. Εστω κι αν αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι οι αξίες δεν υπόκεινται σε κριτική.